Wybuchło nocą z 22 na 23 stycznia 1863 roku i trwało aż do października 1864 roku. Objęło swoim zasięgiem teren Królestwa Polskiego, znaczną część Litwy oraz Wołynia i miało charakter wojny partyzanckiej. Historycy szacują, że przez powstańcze oddziały przewinęło się niemal 200 tysięcy osób reprezentujących wszystkie warstwy społeczne a wśród ochotników chwytających za broń nie brakowało leśników i pracowników leśnych. Mimo początkowych sukcesów na polu bitwy, wraz z upływem czasu przeważające siły rosyjskie przechyliły szalę zwycięstwa na swoją korzyść doprowadzając do upadku tego najdłuższego zrywu narodowego.  Ponad 20 tysięcy uczestników insurekcji poległo w boju, przeszło tysiąc zostało straconych przez Rosjan, a ok. 40 tysięcy walczących trafiło na zesłanie.

Aż 224 z ponad 1200 bitew i potyczek powstania styczniowego rozegrało się na Lubelszczyźnie – miejscem wielu z nich były leśne ostępy naszej dyrekcji o czym świadczą zachowane pośród nich krzyże, mogiły, obeliski, figury, pomniki i kopce przypominające o wydarzeniach z drugiej połowy XIX wieku, które miały ogromny wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokoleń.

Na terenie Nadleśnictwa Biłgoraj odbyły się uroczystości patriotyczno-historyczne w uroczysku Knieja (Leśnictwo Sól), gdzie 20 i 21 marca 1863 roku wojska pułkownika Leona Czechowskiego stoczyły bitwę z rosyjskim zaborcą o czym przypominają – charakterystyczny obelisk oraz postawiony niedawno krzyż.

159. rocznicę wybuchu styczniowej insurekcji upamiętniło także Nadleśnictwo Biała Podlaska wraz z Bialskim Batalionem Polskich Drużyn Strzeleckich im. ks. gen. Stanisława Brzóski. Bialscy leśnicy zapalili symboliczne znicze na cmentarzu w Sycynie gdzie są pochowani powstańcy, przy pomniku Aleksandra Szaniawskiego, który w trakcie walk pełnił w swoim powiecie rolę naczelnika wojskowego, przy obelisku w Białce oraz kamieniu pochodzącym z pola bitwy pod Woskrzenicami.

Wśród kilkuset zinwentaryzowanych miejsc pamięci położonych na obszarze RDLP w Lublinie jest wiele obiektów przypominających o uczestnikach najdłuższego zrywu niepodległościowego epoki porozbiorowej. Lubelscy leśnicy dokładają wszelkich starań, aby nie uległy one zapomnieniu.

W Leśnictwie Rudka (Nadleśnictwo Biała Podlaska) jest usytuowane miejsce poświęcone księdzu Stanisławowi Brzósce – ostatniemu dowódcy powstania, który walczył aż do wiosny 1865 roku. Bohaterski kapłan będący w tamtym okresie naczelnym kapelanem powstania wsławił się w walkach na północy Lubelszczyzny. Jego oddział stacjonował m.in. w Leśniczówce Brzozowica (Nadleśnictwo Radzyń Podlaski), gdzie w 2018 roku lubelscy leśnicy ufundowali i odsłonili pamiątkowy obelisk poświęcony tej wybitnej postaci. W Leśnictwie Grabarka (Nadleśnictwo Biała Podlaska) można również natrafić na miejsce wiecznego spoczynku powstańców styczniowych, bohaterów walki o niepodległość Polski.  

W Leśnictwie Ciosmy (Nadleśnictwo Biłgoraj) nad grobami walczących ochotników został wzniesiony krzyż nazywany „Czerwoną Figurą”. Doszło tutaj do bitwy powstańców z Rosjanami. Po heroicznej walce znacznie mniejszemu oddziałowi pułkownika Czechowskiego udało się całkowicie rozproszyć roty rosyjskiej piechoty.

Powstańczych śladów nie brakuje także w chełmskich lasach. W graniach Leśnictwa Sawin znajdziemy kamień upamiętniający bitwę pod Malinówką rozegraną 21 listopada 1863 roku, podczas której niespełna półtorej tysiące powstańców odparło napór liczniejszej kolumny wojsk rosyjskich. W tym samym leśnictwie postawiono figurę w hołdzie siedmiu poległym powstańcom, zaś w Leśnictwie Borek znajduje się cmentarz z okresu powstania styczniowego.

Interesująca historia wiąże się z krzyżem upamiętniającym rozwiązanie oddziału powstańczego Marcina „Lelewela” Borelowskiego po przegranej bitwie pod Batorzem, która miała miejsce 6 września 1863 roku. Został on wzniesiony w Leśnictwie Stawki na terenie Nadleśnictwa Gościeradów. Jedna z legend głosi, że zaraz po rozbiciu grupy powstańcy „Lelewela” mieli ukryć nieopodal sztandar, dokumentację sztabową i broń.

Wiele powstańczych śladów można odkryć w lasach Nadleśnictwa Józefów. W Leśnictwie Borowiec postawiono krzyż w hołdzie walczącym w bitwach pod Kobylanką rozegranych 1 i 6 maja 1863 roku. Pomnik i mogiła powstańców poległych w tych walkach znajdują się w granicach Leśnictwa Łukowa. Z kolei w Leśnictwie Fryszarka wzniesiono pomnik w hołdzie Mieczysławowi Romanowskiemu, wielkiemu poecie i uczestnikowi powstania, który poległ 24 stycznia 1863 roku w potyczce pod Józefowem nad rzeką Nepryszką.

Trwałą formę pamięci o powstańcach walczących w bitwie pod Polichną stanowią drewniany krzyż i głaz w Leśnictwie Mosty na terenie Nadleśnictwa Kraśnik.

W lasach międzyrzeckich spoczywa Aleksander Szaniawski – powstańczy dowódca poległy w bitwie pod Sycyną, 24 lutego 1863 roku. Jego symboliczna mogiła w postaci kamienia zwieńczonego ozdobnym krzyżem metalowym z napisem znajduje się w Leśnictwie Woroniec. W Leśnictwie Sokule jest usytuowany natomiast pomnik upamiętniający powstańcze boje, na którym widnieje napis „Pamięci powstańców – w 140. rocznicę bitwy pod Międzyrzecem, Dołhą i Utrówką 4-5 maja 1863 roku”.

Las pamięta również o bezimiennych powstańcach poległych pośród leśnych ostępów, czego potwierdzeniem są drewniane krzyże w Leśnictwie Jedlanka (Nadleśnictwo Parczew).  Pomniki upamiętniające wydarzenia z kart powstania styczniowego można znaleźć też w Leśnictwach Dąbrowa i Wronów (Nadleśnictwo Puławy), Leśnictwie Kock (Nadleśnictwo Radzyń Podlaski)  i Leśnictwie Adamki (Nadleśnictwo Sobibór). Na powstańcze szlaki natrafimy w Leśnictwie Milejów (Nadleśnictwo Świdnik), gdzie znajdują się – kopiec będący zbiorową mogiłą ofiar oraz pomnik poświęcony Wojownikom Niepodległości z 1863 roku, z kolei w Leśnictwie Siostrzytów (Nadleśnictwo Świdnik) znajduje się symboliczna mogiła walczących w bitwie pod Fajsławicami stoczonej 24 sierpnia 1863 roku.

Interesujące 
powstańcze wątki 
z terenu naszej dyrekcji zostały opisane także w tekście „Leśnicy na kartach powstania styczniowego” opublikowanym w jednym z archiwalnych numerów Lubelskiego Głosu Lasu. Całość można przeczytać tutaj.